Biblia Jakuba Wujka


Biblia Jakuba Wujka to przekład Pisma świętego na język polski wykonany przez ks. Jakuba Wujka, jezuitę, i wydany w całości po raz pierwszy w r. 1599. Wujek pracował nad tym przekładem w latach 1584-1595.

Geneza oraz okoliczności wydania

Przekład był kolejną próbą przetłumaczenia Biblii z łaciny na narodowy język polski. Dokonano go na zlecenie władz zakonnych, po uzyskaniu odpowiedniej zgody papieża Grzegorza XIII. W odróżnieniu od wcześniejszych niezbyt udanych tłumaczeń zadaniem Jakuba Wujka miało być dokonanie przekładu: któryby y własnością y gładkoscią Polskiej mowy z każdym przyszłym zrównał, y prawdą a szczyrością wykładu wszystkie inne celował.

Podstawą przekładu Wujka był łaciński przekład przypisywany św. Hieronimowi — tzw. Wulgata, usankcjonowana dekretem Soboru Trydenckiego jako oficjalny tekst Kościoła rzymskokatolickiego w r. 1546.

Tłumaczenie Wujka opierało się na Wulgacie lowańskiej, ale Wujek wykorzystał też hebrajski Stary i grecki Nowy Testament korzystając z tekstu Poligloty antwerpskiej[1][2]. W 1593 r. Wujek dokładnie skonfrontował tekst swego przekładu z tekstem „Wulgaty klementyńskiej”[3].

W r. 1593 ukazał się przekład Nowego Testamentu, przedrukowany z poprawkami i psalmami w 1594 r., oraz czterokrotnie w wieku XVII. Pełny przekład został ukończony w r. 1595, ponieważ jednak oparty był na Wulgacie lowańskiej, jezuici zobowiązani byli dokonać rewizji przekładu celem dostosowania go do brzmienia Wulgaty klementyńskiej. Praca komisji rewizyjnej zajęła kilka lat i cały oficjalny przekład całej Biblii ukazał się dopiero dwa lata po śmierci Jakuba Wujka — w r. 1599. Wprowadzone przez komisję rewizyjną przekładu Wujka zmiany i poprawki były liczne i poważne, i w różnej skali dotknęły tekst autorski, jednak mimo to przekład ten przeszedł do historii jako przekład Wujka.[4]

Przekład ten zastąpił nieudaną Biblię Leopolity i pełnił rolę podstawowego polskiego przekładu katolickiego przez 367 lat, aż do opracowania Biblii Tysiąclecia jako pierwszego katolickiego tłumaczenia na język polski z języków oryginalnych (1965).

Charakterystyka przekładu

Za podstawę przekładu służyła łacińska Wulgata — jednak harmonizowana według znanych w XVI wieku opracowań tekstów greckich (m.in. Textus receptus), a wszystkie rozbieżności opisywane były w przypisach. Jak pisze ks. prof. Tomasz Jelonek: „w pracy nad przekładem ks. Wujek doceniał znaczenie tekstu greckiego dla wiernego oddania miejsc trudniejszych, choć zasadniczo tłumaczył z Wulgaty.”[5]

Jest to o tyle istotne, że zarówno niedoskonała znajomość hebrajskiego św. Hieronima, a przede wszystkim kumulacja błędów kopistów w ciągu bez mała tysiąca lat spowodowała, że w wielu miejscach Wulgata była w ogóle niezrozumiała, a nawet bezsensowna. Błędy Wulgaty były znane, gdyż uczeni w XV i XVI wieku (Lorenzo Valla, Lefevre d'Étaples czy Erazm z Rotterdamu) niejednokrotnie wskazywali na nie (szczególnie w tekście Starego Testamentu), dokonywali też własnych przekładów, jednak żaden z nich nie zdobył uznania i nie zdołał zastąpić Wulgaty. Wujek podawał w przypisach znaczenie tekstu oryginalnego (hebrajskiego lub greckiego), ułatwiając w ten sposób zrozumienie tekstu.

Przedmowy do poszczególnych ksiąg zostały opatrzone dość ostro sformułowanymi opiniami o przekładach protestanckich (stanowiły one odzwierciedlenie ówczesnych poglądów katolickich).

Język przekładu

Tekst przekładu oddawał dobrze wiele odcieni znaczeniowych oryginału, uwzględnionych także w Wulgacie przez św. Hieronima. Przykładem tej staranności może być np. użycie w tłumaczeniu Księgi Rodzaju słów mąż/mężyna dla oddania łacińskiego vir/virgo. We współczesnych przekładach jest zwykle: mężczyzna/niewiasta (lub kobieta), co nie uwypukla w taki sposób jak w oryginale związku mężczyzny z kobietą. Z drugiej strony — narażało to tłumacza na krytykę z powodu używania neologizmów. Większość z nich została jednak zaakceptowana przez władze kościelne i przez odbiorców przekładu, przyczyniając się wzbogacenia i „uplastycznienia” języka polskiego.

Wujek korzystał z pracy swoich poprzedników — także przekładów protestanckich — szczególnie pod względem językowym. Wujek zachował stare wyrażenia i dawną terminologię religijną, odrzucając: „sprośności słów nowości, terminy starym chrześcijanom niesłychane, które nowowiernicy wznoszą, aby z kościołem katolickim zgoła nic spólnego niemieli”.

Język przekładu Wujka cechuje prostota, a jednocześnie poważny, wręcz namaszczony styl. W opinii prof. Jana Szerudy: „co do polotu i piękna nie dorównuje jednak Biblii Brzeskiej, a co do oryginalności Biblii nieświeskiej”.

Dwudziestowieczne polskie przekłady biblijne nie pozostawały obojętne wobec tradycji przekładu Wujka. Niektóre nawiązywały do niego np. przekład Eugeniusza Dąbrowskiego, inne z kolei świadomie unikały Wujkowego stylu, np. przekład Seweryna Kowalskiego, Biblia Tysiąclecia.

Edycje pierwotne

1593 — Nowy Testament
1594 — Nowy Testament z poprawkami uwzględniającymi większą zgodność z Wulgatą
1599 — całość, w tym Stary Testament

Edycje współczesne

1962 — tekst poprawiony przez jezuitów Władysława Lohna i Stanisława Stysia.
1999 — transkrypcja typu „B” oryginalnego tekstu z XVI w. i wstępy, oprac. ks. Janusz Frankowski
Z Biblii Wujka korzystali chrześcijanie różnych wyznań. Powstałe w 1816 Towarzystwo Biblijne w Polsce rozpowszechniło w pierwszym roku działalności 18 tys. egzemplarzy przekładu. Był on wydawany przez Towarzystwo do lat 60. XX wieku — bez przypisów i ksiąg deuterokanonicznych.

Źródło: Wikipedia (2014).

[1] Maria Kossowska, Biblia w języku polskim, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1968, t. I, s. 323.
[2] Poliglota antwerpska w Sieci.
[3] Maria Kossowska, Biblia w języku polskim, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1968, t. I, s. 340.
[4] Badania nad zmianami dokonanymi przez komisję rewizyjną prowadzili: Danuta Bieńkowska, ks. Janusz Frankowski, ks. Konrad Gąsiorowski, ks. Jan Gołąb oraz Maria Kossowska. Zdaniem jednych ingerencje te nie są na tyle znaczące, by przekładowi odmówić miana Biblii Wujkowej, inni pracę cenzorów oceniają jako „katastrofę” Wujkowego dzieła, nazywając tę edycję „Biblią niby-Wujkową”. Stanisław Koziara, Biblia Wujka w języku i kulturze polskiej, www.biblijna.pl
[5] Tomasz Jelonek, Recenzja nowego wydania Biblii Wujka

Transkrypcje Biblii Jakuba Wujka


Biblia w przekładzie ks. Jakuba Wujka SI pod wieloma względami przewyższa wcześniejsze i późniejsze przekłady polskie, nie wyłączając tych najbardziej współczesnych. Wujek, dążąc do maksymalnej wierności oryginałowi, trafnie identyfikuje dominanty semantyczne tekstu, dla każdej z nich szukając odrębnego wyrazu w języku polskim, korygując przy tym błędy łacińskiej Wulgaty w oparciu oryginały greckie i hebrajskie. Tekst Wujka surowy i prosty, z konieczności słabszy stylistycznie od oryginału, zachowuje niewątpliwy urok i bogactwo semantyczne źródeł.

Transkrypcja typu „A” — tekst i pisownia oryginalne

Oryginalny tekst Wujka („A”), zapisany w renesansowej ortografii i wyposażony w cenne komentarze teologiczne tłumacza dostępny jest w wielu zbiorach cyfrowych: Biblia to iest Księgi Starego Y Nowego Testamentv [...] Przełożone przez D. Jakvba Wvyka z Wągrowca, w Krakowie, w Drukarni Łázárzowéy, M. D. XC. IX. [1599] wyd. pierwsze [Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa] [Polska Biblioteka Internetowa] [Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa] [Polona].

Na początku stworzył Bóg niebo y źiemię. A źiemiá byłá pusta y prózna: y ćiemności były nád głębokośćią: á Duch Boży unaszał sie nád wodámi. Y rzékł Bóg: niech sie sstánie świátłość: y sstáłá sie świátłość. Y uyźrzał Bóg świátłość że byłá dobra: y przedzielił świátłość od ćiemnośći. Y názwał świátłość Dniem, á ćiemność Nocą. Y sstał sie wieczór y záránek, dźiéń ieden.

Transkrypcja typu „B” — tekst oryginalny, ortografia uwspółcześniona

Wartościowa i godna polecenia jest transkrypcja drugiego typu („B”), wiernie zachowująca treść i słownictwo Wujka, podając je jednak w uwspółcześnionej ortografii, jak to ma miejsce w niektórych nowych edycjach: Biblia to jest księgi Starego i Novego Testamentu przełożone przez ks. Jakóba Wujka [bez ksiąg deuterokanonicznych], Brytyjskiego i Zagr. Tow. Biblijne, Warszwa 1923 [Archive.org] [Wikisource.org] oraz Biblia w przekładzie księdza Jakuba Wujka z 1599 r., Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 2013.

Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. A ziemia była pusta i próżna i ciemności były nad głębokością, a Duch Boży unaszał się nad wodami. I rzekł Bóg: Niech się zstanie światłość: i zstała się światłość. I ujźrzał Bóg światłość, że była dobra, i przedzielił światłość od ciemności. I nazwał światłość Dniem, a ciemność Nocą. I zstał się wieczór i zaranek, dzień jeden.

Transkrypcja typu „C” — ortografia współczesna, tekst zmieniony

Trzeci rodzaj transkrypcji („C”) to próba uwspółcześnienia przekładu wujkowego metodą drobnych korekt słownikowych bądź stylistycznych, nie zawsze trafnych, czasem psujących jakość, niemniej ułatwiających odbiór tekstu czytelnikowi nieoswojonemu z szesnastowieczną polszczyzną: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu przekładzie ks. Jakuba Wujka, tekst poprawili: Stanisław Styś SI (Stary Testament) i Władysław Lohn SI (Nowy Testament), Kraków 1962.

Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. A ziemia była pusta i próżna, i ciemności były nad głębokością, a Duch Boży unosił się nad wodami. - I rzekł Bóg: „Niech się stanie światłość”. I stała się światłość. I ujrzał Bóg światłość, że była dobra, i przedzielił światłość od ciemności. I nazwał światłość Dniem, a ciemność Nocą. I stał się wieczór i poranek, dzień jeden.